سامانه‌های تسویه و پرداخت در نظام بانکی

شتاب

در حال حاضر شبکه شتاب (شبکه تبادل اطلاعات بانکی) به عنوان یکی از شیوه‌های نوین پرداخت و از محبوب‌ترین روش‌ها است. هر زمان صحبت از بانکداری الکترونیک به میان آید، ناخوادگاه خدمات شبکه شتاب در ذهن نقش می‌گیرد. شروع شبکه شتاب زمانی رخ داد که دستگاه‌های ATM نصب شدند و دیگر برای انتقال وجه، پرداخت قبوض نیاز به مراجعه حضوری و بردن دفترچه به بانک نبود.

عملیات تحت پوشش شتاب دامنه وسیعی از تبادلات، از قبیل برداشت وجه نقد، خرید الکترونیکی، انتقال وجه، پرداخت قبوض و مانده‌گیری را از طریق خودپرداز، پایانه فروش، پایانه شعب،اینترنت، تلفن همراه و کیوسک را در بر می‌گیرد.

سحاب

سحاب (سامانه حواله الکترونیکی بین بانکی) سامانه انتقال وجه کارتی با استفاده از امکانات مرکز شتاب است و به مشتریان بانک امکان می‌دهد با کارت خود بتوانند به هر بانک دیگر عضو مرکز شتاب حواله کنند. بهره‌گیری از سحاب هم در شعبه و هم در خودپردازها و هم در اینترنت بانک میسر است. خدمات سحاب در شعبه از طریق دستگاه کارتخوان (پایانه شعب) و منوی تحویلداری انجام می‌شود و مشتری باید فرم مخصوص انتقال را تکمیل کند. حواله‌های سحابی فقط با کارت امکان‌پذیر است و روزانه سقف مبلغ مشخصی از طریق خودپرداز، اینترنت‌بانک یا پایانه شعب منتقل می‌شود. سامانه انتقال وجه آنی کارتی (سحاب) در سال ۱۳۸۶ به مرکز شتاب افزوده شده است.

تابا

تابا یا سامانه تسویه اوراق بهادار الکترونیکی سامانه‌ای است که به نگهداری اوراق بهاداری که ویژگی‌های تعیین شده توسط بانک‌مرکزی را دارا باشند، اقدام می‌کند. این سامانه علاوه بر نگهداری اوراق بهادار (به صورت الکترونیکی) نام و مشخصات دارنده آنها را نیز ثبت می‌کند. صرفاً بانک‌های کشور به این سامانه دسترسی دارند و می‌توانند برای خود یا به نیابت از مشتریان خود، اوراق نگهداری شده در این سامانه را خرید و فروش کنند.

چکاوک

چک به همراه وجوه نقد و پرداخت الکترونیکی، اضلاع ابزارهای پرداخت پول در کشور می‌باشد. امکان صدور چک به مبلغ دلخواه، سهولت حمل و نقل و ضمانتی برای پرداخت در آینده به اعتبار اشخاص حقیقی و حقوقی باعث استقبال فعالان اقتصادی از این سند لازم‌الاجرا شده است

بانک مرکزی سامانه‌ای را برای پذیرش و پردازش الکترونیکی چک‌های کاغذی بین‌بانکی و انجام تراکنش‌های مبتنی بر آنها به صورت کاملاً الکترونیکی راه‌اندازی کرد که به جای فیزیک چک، تصویر آن برای پردازش نهایی محتوا به بانک مربوطه ارسال شده و نتیجه پردازش به صورت الکترونیکی به شعبه پذیرنده چک بازگردانده ‌می‌شود. فاز دوم این طرح صدور یکپارچه دسته‌چک خواهد بود تا زمینه برای چک‌های کاملاً الکترونیکی فراهم شود.

شاپرک

سامانه شاپرک (شبکه الکترونیکی پرداخت کارتی)، شبکه‌ای است که تمامی ارائه‌دهندگان خدمات پرداخت و پایانه‌های فروش آنها را در نظامی یکپارچه گرد هم آورده و با مدیریت و نظارت متمرکز، کارایی و اثربخشی و امنیت شبکه پرداخت کارت را ارتقا می‌بخشد.

شاپرک تمهیدات لازم را برای اتصال مستقیم ارائه‌دهندگان خدمات پرداخت به زیرساخت‌های ملی پرداخت و تسویه فراهم می‌آورد. شاپرک، به‌عنوان یک سوئیچ پیشرفته به­منظور جمع‌آوری و مدیریت تراکنش‌های شبکه پرداخت و هدایت این تراکنش‌ها به سایرسامانه‌های ملی کشور مانند شبکه شتاب و شبکه بانکی کشور عمل می‌کند. چشم‌انداز آن، جایگزینی تبادل الکترونیکی به جای تبادل فیزیکی پول همراه با نظارت مستمر و هوشمند نظام پرداخت کشور بوده و مأموریت آن نیز اعمال وظایف حاکمیتی و نظارتی بانک مرکزی در زمینه استانداردسازی، توزیع مناسب و نظارت بر مبادلات الکترونیکی کشور در مراکز فروش کالا و خدمات می‌باشد. لذا این سامانه شبکه‌ای منسجم، واحد و مستقل از بانک‌ها ارائه نموده و تمامی امور مربوط به ارائه‌دهندگان خدمات پرداخت و تسویه با پذیرندگان را با یک الگوی کسب و کار مشخص به انجام می‌رساند.

ساخت درگاه پرداخت شاپرک

پایا

سیستم پایا به گونه‌ای طراحی شده که می‌تواند دستور پرداخت‌های متعدد را از جانب بانک مبدأ دریافت، پردازش و برای انجام به بانک‌های مقصد ارسال کند. بانک‌ها نیز می‌توانند دستور پرداخت‌های مشتریان خویش را به صورت انفرادی یا انبوه، دریافت و برای پایاپای و انجام در بانک‌های مقصد به «پایا» ارسال کنند. این سامانه تراکنش‌های C2C,B2C,B2B را پوشش می‌دهد و دارای دو زیرسامانه است که عبارتند از واریز مستقیم (وم) و برداشت مستقیم (بم).

 پایا ارائه خدمات زیر را در شبکه بانکی را میسر می‌سازد.

۱. پرداخت الکترونیکی اقساط تسهیلات

بسیاری از تسهیلا‌ت‌گیرندگان، دریافتی‌های مستمر خود را در بانکی غیر از بانک تسهیلات‌دهنده دریافت می‌کنند. بر این مبنا استفاده از خدمات «پایا» امکان واریز وجه اقساط تسهیلات را بدون نیاز به مراجعه به شعب دو بانک و انتقال فیزیکی اسکناس، ایران‌چک یا اسناد بانکی کاغذی میسر می‌سازد.

۲. پرداخت حقوق و مستمری

در حال حاضر سازمان‌ها برای پرداخت حقوق یا مستمری کارکنان یا بازنشستگان ناچارند برای تمامی تابعان خود در یک بانک حساب افتتاح کنند. استفاده از امکانات «پایا» به سازمان‌ها و کارکنان و بازنشستگان آنها امکان می‌دهد تا بدون نیاز به افتتاح حساب‌های متعدد در بانک‌های مختلف بتوانند حقوق یا مستمری خود را از طریق واریز به حسابی که مد نظر کارکنان است دریافت کنند. این ویژگی به صورت ضمنی از تعدد حساب‌ها در شبکه بانکی کشور خواهد کاست.

۳. پرداخت سود سهام و اوراق بهادار

شرکت‌هایی که دارای تعداد انبوهی سهامدار هستند می‌توانند با استفاده از امکانات «پایا» بدون نیاز به افتتاح حساب برای تک‌تک سهامداران یا ارائه فیش برای دریافت سود سهام، وجوه را مستقیماً به حساب سهامداران واریز کنند.

پایا مستمر چیست؟

پرداخت مستمر پایا خدمت جدیدی است که بانک‌‌ها برای مشتریان خود تدارک دیده‌اند. به طور کلی بر اساس آمارها، روزانه تراکنش‌های پایای بی‌شماری از طریق درگاه‌های گوناگون هر بانک مانند همراه بانک، شعب فیزیکی و ..‌. انجام می‌شود. اما همچنان در راستای افزایش این تراکنش‌ها، بانک‌ها با فراهم آوردن امکان برداشت مستقیم پایا، به مشتریان‌شان این اجازه را می‌دهند که در زمان‌بندی‌های مشخص و به صورت مستمر، مبالغ مورد نظرشان را در زمینه‌های گوناگونی مثل پرداخت اقساط تسهیلات، قبوض خدمات و پرداخت‌های دیگر توسط بانک و به شکل خودکار از حساب ایشان در هر بانکی برداشت شده و در وجه سازمان‌های خدماتی یا دیگر ذی‌نفع‌ها واریز نماید. این خدمت جدید را پایا مستمر نام نهاده‌اند که به منظور سهولت در پرداخت‌های دوره‌ای و مستمر مشتریان بانک تدارک دیده شده است.

انتقال معکوس

از طریق هسته برداشت مستقیم (انتقال معکوس) «پایا»، برای اولین بار در کشور امکان ارائه خدمات بانکی مبتنی بر دستور‌پرداخت‌های پیش‌تأیید‌شده را به صورت بین‌بانکی میسر می‌سازد. هسته پردازشی برداشت مستقیم، طیف وسیعی از خدمات پرداخت بانکی انفرادی و انبوه، نظیر پرداخت قبوض، پرداخت اجاره‌بها، اقساط تسهیلات و نظایر آن را به صورت بین‌بانکی امکان‌پذیر خواهد ساخت.

ساتنا

در این سامانه مشتریانی که در بانک دارای یکی از انواع حساب (جاری، پس‌انداز و مدت‌دار) می‌باشند، می‌توانند نسبت به انتقال وجه (مبالغ بیش از یکصد و پنجاه میلیون ریال) به حساب خود یا سایر افراد در سایر بانک‌ها در همان روز اقدام کنند. ساتنا جایگزین کاملی برای چک­های رمزدار بین‌بانکی است.

تسویه مبادلات بین‌بانکی در این سامانه به‌صورت آنی، قطعی، نهایی و برگشت‌ناپذیر انجام می‌گیرد، مشروط بر اینکه حساب تسویه بانک دارای مانده کافی برای انجام تسویه باشد، در غیر این‌صورت مبادلات تا تأمین نقدینگی و تا پایان روز در صف انتظار قرار گرفته و در صورت عدم تأمین نقدینگی، درخواست‌های مربوطه ابطال و برگشت داده می‌شوند. بنابراین این سامانه برای دو کاربرد اساسی بانک‌ها، شامل تسویه بین‌بانکی و انجام پرداخت‌های کلان و تجاری ایجاد شده است.

تفاوت ساتنا و پایا

در واقع سامانه “پایا” همان استفاده از روش‌های الکترونیکی به منظور جابجایی وجه بانکی به میزان خرد است و از سامانه “ساتنا” به منظور پرداخت‌های کلان و حواله‌های فوری استفاده می‌شود.

از سوی دیگری از لحاظ زمانی نکته پر اهمیت این است که در سیستم ساتنا عملیات بانکی طی نیم‌ساعت انجام می‌گیرد ولی در سیستم پایا انجام کامل پرداختی و جابجایی وجه بانکی بین یک تا دو ساعت طول می‌کشد.

میزان مبلغ به منظور جابجایی پول را می‌توان از دیگر تفاوت‌های مهم این دو سامانه دانست به طوری که در سامانه پایا می‌توان هر مبلغ به هر میزان ممکن را جابجا کرد ولی برای سامانه ساتنا شاهد محدودیت به لحاظ انتقال وجه بانکی هستیم که این اتفاق از سال ۱۳۹۱ به بعد رخ داد.

البته در انجام تسویه بین بانکی در سیستم پایا استفاده از سیستم ساتنا در اولویت است که به این منظور پایا به صورت مستقیم به ساتنا متصل می‌شود و عملیات تسویه در پایان هر چرخه پایا به صورت کاملا خودکار انجام می‌گیرد.

در سیستم ساتنا واریز وجه به حساب مشتری به صورت کاملا تفکیک شده و با درخواست بانک مرکزی و بانک مقصد در زمان کمتر از ۲ دقیقه انجام می‌گیرد که میزان انجام این گونه عملیات‌های بانکی در بانک‌های مختلف کشور متفاوت است و از این نظر نوع بانک مهم است ولی در استفاده از سامانه پایا ارسال وجه بانکی از بانک مبدا به بانک مقصد در فواصل زمانی ۲ ساعته در ساعت‌های اداری انجام می‌گیرد که از این موضوع به عنوان یک ایراد مهم برای سیستم پایا نسبت به ساتنا محسوب می‌شود.

اما درباره میزان انتقال وجه بانکی در سیستم ساتنا و پایا باید به این نکته مهم اشاره کنیم که سقف میزان انتقال پول در سامانه “پایا” به ۱۵ میلیون تومان می‌رسد ولی در سیستم “ساتنا ” حداکثر میزان انتقال پول در یک جابجایی بانکی ۵۰ میلیون تومان است.

سیکل تسویه پایا و ساتنا

پایا: توجه انتقالات سامانه‌ی «پایا» برای دستور پرداخت‌های مشتریان دو بار در روز و در روزهای غیر تعطیل رسمی و در سیکل ساعت ۱۰:۰۰ و ۱۳:۰۰ پردازش و برای اعمال نتیجه به بانک‌های مقصد ارسال می‌شود. (دستور پرداخت‌های ثبت و تایید شده تا ساعت ۱۳:۰۰ در سیکل همان روز؛ و دستور پرداخت‌های بعد از آن در سیکل روز بعد اعمال می‌گردد.)

در حال حاضر با استفاده از سامانه پایا ارسال به بانک در ساعت‌های مشخصی و به صورت دسته‌ای از بانک مبدا به بانک مقصد و در ساعات ۴ عصر و ۴ صبح صورت می‌گیرد. بنابراین انتقال وجه با این سامانه ممکن است تا ۱۲ ساعت طول بکشد. البته لازم به ذکر است انتقال وجه پایا، تنها در روزهای کاری صورت می‌پذیرد.

ساتنا: توجه انتقالات سامانه‌ی «ساتنا» در بانک مقصد، درصورتیکه تا ساعت ۱۳:۴۵ توسط مشتری ثبت و تایید گردد، تا پایان وقت اداری تاریخ موثر دستور پرداخت صورت گرفته و تعهد انجام دستور پرداخت در این سامانه به صورت “همان روز” است. جهت دستور پرداخت‌های ثبت و تایید شده پس از ساعت ۱۳:۴۵، در اولین روز کاری بعد به حساب مقصد ارسال خواهد شد.

در حال حاضر زمان لازم برای انتقال وجه با استفاده از این سامانه بین ۲ ثانیه تا ۲۰ دقیقه در بانک‌های مختلف متفاوت است.

*سیکل پابا و سانتا در ایام تعطیل و مناسب‌ها توسط بانک مرکزی قابل تغییر است.